بهداشت و درمان به عنوان یکی از واحدهای کلیدی صنعت نفت سهم بزرگی در ایجاد آسایش و حفظ سلامت کارکنان و حتی مردم ایران زمین ایفا نمود. مولفان این کتاب تاریخ یکصدساله بهداشت و درمان صنعت نفت و نقش آفرینی انسان های از خودگذشته و متعهد به انسانیت را با قلمی شیوا و شیرین به نگارش در آورده و اطلاعات کمیابی را در اختیار خواننده می گذارند. ذیلا بخش هایی از این کتاب را از نظر می آوریم.

هنوز مدت زیادی از حضور زمین شناسان و تیم حفاری دارسی در ایران نگذشته بود که انگلیسی ها متوجه نقش شرایط خاص آب و هوایی مناطق نفت خیز ایران در ایجاد و بروز بیماری ها شدند. گرمای طاقت فرسا، عدم وجود آب آشامیدنی سالم، فقدان خانه های بهداشتی و آبریزگاه ها، وجودحشرات مزاحم همه و همه سلامت و جان آنان را تهدید می کرد. این امر نظر مسوولین شرکت را به استفاده از امکانات پزشکی معطوف نمود. از این رو هنگامی که قضیه وضعیتی جدی به خود گرفت و حفاری به مرحله عملیاتی خود رسید، مدیران شرکت به فکر اعزام یک پزشک مجرب به مسجدسلیمان افتاد. به همین جهت در سال 1907 میلادی (1286 شمسی) اقدام به درج آگهی استخدام پزشک در روزنامه های آن روز لندن نمودند. به این ترتیب پزشک حاذق و کارآمدی به نام "دکتر یانگ" به شرکت مراجعه نمود و پس از انجام مراحل قانونی به استخدام شرکت درآمد و جهت رسیدگی به امور درمانی گروه حفاران نفت به ایران اعزام گردید.

دکتر یانگ در جوانی به دانشکده طب رفته و پس از فارغ التحصیلی راهی اسکاتلند شده بود تا به تحصیل در رشته چشم پزشکی بپردازد، اما به علت مشکلات مالی مجبور شد که برای تامین هزینه های تحصیل کار کند تا پس اندازی داشته باشد. او قبل از اینکه به استخدام شرکت نفت انگلیس درآید، از طریق یک آگهی برای یکسال به لرستان آمد و تیم فنی ساخت راه آهن در ایران را همراهی نمود. او در اندک زمانی توانست زبان فارسی را به خوبی یاد بگیرد و به کار در ایران علاقمند شد و به همین جهت بعدها جذب شرکت نفت انگلیس و ایران گردید.

 

وی در زمان کوتاهی زبان فارسی را آموخت و به واسطه شکل طبابت خود محبوبیتی بین همه کارکنان شرکت و اهالی محل پیدا کرد.

 

شادروان دکتر مهدی قدسی رئیس سابق انستیتو پاستور ایران در خاطراتش چنین می نویسد: «... جرج رینولدز در سال 1907 از همراهی دو دوست خوب برخوردار بود که امکان تلاش و پایداری را برای وی بیشتر می ساخت: یکی از این دو، سرگرد ویلسون بود که به عنوان رئیس گارد حفاظتی با 20 نیروی مسلح رینولدز را همراهی می کرد و بعدها به دریافت لقب Sir مفتخر گردید و به نمایندگی پارلمان انگلستان رسید و دیگری دکتر یانگ بود که در ماه می سال 1907 میلادی به جای پزشک هندی که با گروه حفاران همراه بود، از انگلستان اعزام و به رینولدز ملحق گردید و از طریق هندوستان به خرمشهر رسید...»

دکتر یانگ در ماموریتش تنها بیماران کارکنان نفت را در نظر نداشت، بلکه به درمان دیگر بیماران که اکثر آنها را افراد بی بضاعت و فقیر بومی تشکیل می دادند نیز می پرداخت. این روش پسندیده، علیرغم آن که فاقد هرگونه توجیه اقتصادی است، امروز نیز پس از یکصدسال همچنان در سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت جریان دارد. به ترتیبی که در مناطق دور افتاده و محروم از قبیل جزایر خلیج فارس، سکوهای نفتی و دریایی، سایت های مطالعاتی زلزله نگاری و اکتشاف و مناطق حفاری نفت و گاز، خطوط لوله و مخابرات، شهرک های صنعت نفت و... علاوه بر جمعیت تحت پوشش صنعت، افراد غیر وابسته به صنعت نفت از جمله بومیان این مناطق و کارکنان شرکت های پیمانکاری نیز از خدمات بهداشتی و درمانی صنعت بهره مند می گردند. به همین جهت دکتر یانگ در میان افراد بومی منطقه و خوانین ایل بختیاری به عنوان شخصیتی محترم شمرده می شد.

 

او در مدت ماموریت خود که نزدیک به 30 سال طول کشید زحمات زیادی در زمینه ارتقای سطح بهداشت و درمان بیماری ها در جنوب کشور داشت و به تاسیس مراکز درمانی متعدد همت گماشت. ساخت بیمارستان نفت در مسجدسلیمان که نخستین بیمارستان مناطق نفت خیز خاورمیانه به حساب می آید و بعدها بیمارستان آبادان و درمانگاه­های متعدد از این جمله اند. او بارها در مناطق محروم جنوب با پای پیاده با امکانات بسیار ناچیز برای درمان بیماران و افراد ایلات و طوایف بیابانگرد آن نواحی رفت و آمد می کرد. ... وجود چنین شخصیتی در میان کارگران و کارکنان صنعت نفت در آن زمان خود مزیتی خاص به حساب می­آمد، زیرا در همان دوران یعنی زمان ورود دکتر یانگ به ایران تقریبا قریب به اتفاق افرادی که به طبابت در کشور اشتغال داشتند چیزی از دانش جدید پزشکی نمی دانستند.

 درمان آب مروارید

بیشتر مراجعین بومی دکتر یانگ را مبتلایان به انواع عفونت ها، مالاریا، آبله، کزاز، تراخم و دردهای ناشی از عقرب­زدگی و مارگزیدگی تشکیل می داد. ... او هفت ماه پس از ورود خود به ایران توانسته بود به درمان 3800 بیمار بپردازد. از جمله کارهای او می توان به عمل جراحی بر روی چشم مبتلا به آب مروارید اشاره کرد. ... دکتر یانگ در آغاز با انجام عمل آزمایشی روی چشم گوسفند توانست با موفقیت عمل جراحی آب مروارید را به انجام برساند و پس از آن بود که جرات یافت این تجربه موفق را در عمل چشم یکی از روسای قبایل بختیاری مورد استفاده قرار دهد. این عمل بیش از پیش بر محبوبیت وی افزود و در میان قبایل محلی به عنوان شفادهنده نابینایان، اعتبار و احترامی بسیار یافت. ... دکتر یانگ در طی اقامتش در ایران به درمان بیماری هایی چون تراخم از طریق جراحی پرداخت. همچنین با استفاده از روش نوینی به درمان جراحی هیپرتروفی لوزه ها در بیماران اهتمام ورزید.

 

باتوسعه و گسترش دامنه عملیات اکتشاف و پالایش نفت، روز به روز بر شمار جمعیت کارگران و افرادی که در اطراف پالایشگاه ها سکونت گزیدند، افزوده شد و این موضوع سبب شد تا بهداشت و درمان از همان سال های اولیه تاسیس صنعت نفت مورد توجه مسوولان امر قرار گیرد.

 

  مجهزترین بیمارستان قاره آسیا

در کتاب تاریخ مسجدسلیمان، نوشته دانش عباسی شهنی به نقل از آقای ویلیامسون در سال 1307 شمسی آمده است: «در مسجدسلیمان بیمارستانی در دو مایلی میدان نفتون قرار دارد که در آن بیمارانی را بستری می کنند که اضافه بر خدمات پزشکی و جراحی های سرپایی در کلینیک های بیرون از بیمارستان، وسایل لازم برای صد نفر در مواقع اورژانس وجود دارد. همچنین یک بیمارستان مجزا برای امراض مسری و یک کمپ برای قرنطینه کردن آنها برپا شده است. بخش گرمازدگی به منظور مطالعه و مداوای موارد گرمازده و برای بیمارانی که بعد از عمل تب شدید دارند یا شوک به آنها دست می دهد ساخته شده است. ... بیمارستان دور از جاده و یک طبقه است که از گچ و سنگ همین محل ساخته شده است. پیش ایوان­های بزرگ، سایه جلوی بخش را تامین می کند. علاوه بر آن دو اتاق عمل، یک اتاق عکس برداری و آزمایشگاه باکتری شناسی نیز وجود دارد. ضد عفونی و تهویه بیمارستان طبق استانداردهای علمی است. به جرات می توان گفت بیمارستان مسجدسلیمان نه فقط بهترین بیمارستان در خاورمیانه است، بلکه مجهزتر از بهترین بیمارستان­های روسیه، هند و سایر کشورهای قاره آسیاست. کارکنان پزشکی شامل یک سینیور و دو پزشک رزیدنت و پزشک بازرس است و متخصصانی که مشغول خدمت در مسجدسلیمان هستند شامل یک پاتولوژیست و یک افتالمولوژیست می باشند. کارکنان پرستاری 26 نفر می باشند و زیر نظر یک مترون اروپایی هستند که به کمک هشت سیستر اروپایی سرپرستی می شوند.

 

عملیات برای جلوگیری و کنترل حشرات ناقل بیماری ها به طور سیستماتیک انجام گرفته است. عملیات بهداشتی مثل ضدعفونی کردن خانه ها، گرفتن موش ها با تله و سمپاشی به عمل می آید. بازرسی مداوم غذا، آب، شیر با جمع آوری نمونه ها انجام می شد، مورد آزمایش قرار گرفته و در کارخانه سوداسازی تحت کنترل شدید قرار می گرفت. برای مثال بازار سبزی در مناطق مسجدسلیمان روزانه بازرسی می شد. یکی از مسوولان شرکت می گفت که بازار سبزی اين منطقه تمیزترین بازار در قاره آسیا است و روزی دو مرتبه نظافت می شود...»

 

... اختراع موتور بخار توسط جیمز وات در قرن هجدهم را می توان آغاز انقلاب صنعتی در جهان به حساب آورد. شتاب فزاینده پیشرفت صنایع سبب شد تا کارگران در محیط های صنعتی دچار مشکلات متعددی شوند که سلامت و زندگی آنان را تهدید می نمود. .... هنگامی که دارسی ماموران اکتشاف نفت را به ایران گسیل داشت و کار آغاز شد این مشکلات دامن گیر آنان نیز گردید. در واقع بیماری ها و خطرات ناشی از آلاینده های نفت و گاز از نخستین روزهای آغاز اکتشاف نفت کارکنان صنعت نفت را تهدید کرده است. هنگامی که رینولدز مشغول حفاری اولیه چاه نفت در مسجدسلیمان بود با لاشه مرده روباه، شغال جغذ و حتی حیوانات اهلی در فاصله چند کیلومتری از محل دکل حفاری مواجه می شد که بر اثر گاز گرفتگی از بین رفته بودند. در این میان بعضی از حفاران نیز دچار گاز گرفتگی شده و بیهوش شدند. بعدها انگلیسی ها تعدادی ماسک ضد گاز وارد کرده و برای فرار از گاز اقدام به تهیه ابزاری به نام کپسول فرار نمودند. کپسول فرار در واقع سبدی بود که در بالای دکل حفاری قرار داشت و حفاران به محض احساس خطر به داخل آن می پریدند و خود را از بالای دکل به پایین می رساند. این شرایط کماکان تا زمان ملی شدن صنعت نفت ادامه داشت. بعد از ملی شدن صنعت نفت که دیگر هیات صنعتی عظیم را به خود گرفته بود، مسولان امر را به فکر تاسیس مراکز طب صنعتی در سطح صنعت نفت انداخت. در سال 1337 خورشیدی بود که شرکت ملی نفت ایران اقدام به تاسیس نخستین مرکز طب صنعتی در مسجدسلیمان نمود و بعدها گسترده تر شده و در سطح تمامی صنایع نفت در کشور واجد شعبه ها و مراکز متعددی گردید با مرکزیتی واحد که امروز از ارکان اصلی سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت به حساب می آید در تهران تشکیلات منسجمی را به خود اختصاص داد. در واقع طب صنعتی در صنعت نفت با قدمتی بیش از 50 سال از پیشروترین مراکز طب صنعتی در کشور و حتی خاورمیانه به حساب می آید.

 

... با ملی شدن نفت مسوولیت بهداری و بهداشت کارکنان نفت به شرکت ملی نفت ایران سپرده شد. نخستین پزشک ایرانی که پس از ملی شدن صنعت نفت، مسوولیت بهداری و بهداشت شرکت ملی نفت را بر عهده گرفت شادروان دکتر رستم صرفه بود.

 

در آن زمان ارائه خدمات، منحصر به کارمندان شرکت نفت بود اما با تصویب قانون بیمه تامین اجتماعی توسط مجلس شورای ملی، کارگران شاغل در صنایع مختلف، تحت پوشش بیمه های اجتماعی قرار گرفتند. مسوولین وقت بهداری شرکت نفت از این قانون استقبال نموده و به این ترتیب کارگران و خانواده های ایشان تحت پوشش خدمات درمانی نفت قرار گرفتند.

 

... بر اساس آمار موجود در آغاز ملی شدن صنعت نفت، 10 درمانگاه در آبادان بود که تا سال 1346 یعنی پس از حدود 16 سال به 18 درمانگاه افزایش یافت. به علاوه در این زمان آبادان واجد دو بیمارستان بود که روی هم رفته 550 تخت بیمارستانی داشتند. در همان هنگام مسجدسلیمان با بیمارستانی با حدود 160 تخت بیمارستانی و 9 درمانگاه، آغاجاری با یک بیمارستان 60 تخت خوابی و گچساران با بیمارستان امدادی کوچکی به فعالیت مشغول بودند. در سال های 1348 تا 1350، شرکت ملی نفت در آبادان دارای 9 درمانگاه عمومی، 3 مرکز بهداشت، 2 درمانگاه طب صنعتی، یک مرکز مبارزه با سل و تعدادی از کلینیک های تخصص شد.

 

 بیمارستان آبادان در این زمان شامل بخش های داخلی، جراحی، کودکان، زنان، مامایی، بیماری های روانی، چشم پزشکی، گوش، حلق و بینی بوده و سرویس های مجهز پاراکلینیک از جمله رادیولوژی، آزمایشگاه، آسیب شناسی، انتقال خون، فیزیوتراپی، داروسازی را شامل می گردید. این روند توسعه نه تنها در آبادان بلکه در سایر مناطق نفت خیز جنوب ماهیتی روبه رشد به خود گرفت به نحوی که طبق آمار موجود در سال 1350 بهداری شرکت نفت، دارای 8 بیمارستان با گنجایش 960 تخت خواب، 52 درمانگاه، 10 مرکز بهداشت و 8 مرکز طب صنعتی بود که با پرسنلی شامل 2314 نفر احتیاجات بهداشتی و درمانی کارمندان و کارگران و نیز خانواده های آنان را تامین می نمود. تنوع حوزه فعالیت های بهداری و بهداشتی نفت در آن سال ها (حدود نیم قرن پیش) به راستی اعجاب انگیز است. در گزارشی که در سال 1342 خورشیدی از سوی شرکت ملی نفت ایران منتشر شد؛ کارشناسی به نام آقای ردل چنین اظهار داشته است: «ما در آبادان در چند ماه گذشته بهترین رکورد ایمنی را در بین تمام صنایع نفت جهان داشته ایم.»

 

... بیماری سل که تا پیش از ملی شدن صنعت نفت چندان در کانون توجه مسوولان بهداری و بهداشت قرار نداشت، از آغاز ملی شدن صنعت نفت مورد توجه قرار گرفته و دو مرکز مجهز مبارزه با سل در آبادان و مسجدسلیمان تاسیس شد. ... در حوالی سال 1340 خورشیدی روشی به نام مینوگرافی که در آن زمان در جهان از اعتبار خاصی برخوردار بود، توسط بهداری نفت در ایران راه اندازی شد. نخستین دستگاه مینوگرافی در ایران توسط بهداری شرکت ملی نفت ایران در آبادان نصب شد. این دستگاه که بعدها نمونه آن در تهران مورد استفاده قرار گرفت، عموما برای غربال گری بیماری سل در طبقات کارگری صنعت نفت و شاغلین اصناف مختلف در تهران استفاده می شد.

 

... بنیان مستحکمی که دکتر یانگ پی افکنده بود، بعدها با کوشش و تلاش بی وفقه بزرگانی همچون دکترابوالقاسم بختیار، دکتر منوچهر اقبال، دکتر زین­العابدین میرزایی، دکتر رستم صرفه، دکتر عبدالحسین طبا، دکتر مسعود روحانی، دکتر بوذر جمهر مهر، دکتر احمد پرتو، دکتر اسفندیار دارابیان، دکتر عباس کهنمی و دیگر پزشکان ادامه یافت.